Fazla Çalışma (Mesai) Nedir?
Fazla çalışma, iş yasası kapsamında haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. İş Kanunu’na göre, bir işyerinde haftalık çalışma süresi belirlenen sınırları aşarsa, bu çalışmalar fazla mesai olarak kabul edilir ve ekstra ücret ödemesi gerektirir. İşçi, fazla mesai hakkını genellikle alması gereken ücret üzerinden talep eder.
4857 sayılı İş Kanunu, işçinin günlük ve haftalık çalışma süreleri ile ilgili düzenlemeler getirmektedir. Ancak, bazı durumlarda işverenler, normal çalışma süresinin üzerine işçilerini çalıştırmak durumunda kalabilir. Bu tür durumlar, fazla mesai ücretine ve bununla bağlantılı hukuki sonuçlara yol açar.
İş Kanunu’na Göre Çalışma Süresi ve Fazla Mesai
İş Kanunu’na göre, normal çalışma süresi haftada en fazla 45 saattir. Aksi bir anlaşma yapılmamışsa, bu süre, işyerinde haftanın çalışılan günlerine eşit olarak dağıtılır. Ancak, işveren ile işçi arasında anlaşma ile her gün için ayrı mesai saatleri belirlenebilir. Çalışma süresinin 45 saati aşması, fazla çalışma olarak kabul edilir.
Fazla çalışma için belirli sınırlar vardır. Örneğin, haftalık 45 saati aşmayan durumlarda, günlük çalışma süresi 11 saati geçemez. 11 saatlik sınır, fazla mesai ücreti gerektiren bir durumu ortaya çıkarabilir. Örneğin, haftanın 1. günü 14 saat çalışıp, diğer 5 gün sadece 6 saat çalışan bir işçi, toplamda haftada 44 saat çalışmış olsa da, 11 saati aşan sürelerden dolayı fazla mesai ücreti alır.
Fazla Çalışma Ücretinin Yasal Düzenlemesi
Fazla mesai ücreti, İş Kanunu’nun 41. maddesinde düzenlenmiştir. Fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan her çalışma olarak tanımlanır. Kanun, fazla mesai ücretini, işçinin normal çalışma ücretinin %50 artışıyla ödemeyi öngörür. Çalışma süresi, özellikle farklı sektörlerde, işyerinde yapılan anlaşmalara ve sözleşmelere göre değişiklik gösterebilir.
Ayrıca, işçiler fazla çalışma yerine zamlı ücret yerine serbest zaman da talep edebilirler. Bu talep, işçinin seçimlik hakkıdır ve serbest zaman yerine ücret almayı reddedemez. Bu sürenin 6 ay içinde kullanılması gerekir.
Fazla Çalışma Ücretinin Hesaplanması
Fazla çalışma ücreti, işçinin normal çalışma ücretinin saatlik miktarına göre hesaplanır. İş Kanunu’na göre, fazla çalışma ücreti, normal ücretin %50 fazlasıyla ödenmelidir. Örneğin, bir işçi normal çalışma saati için 20 TL alıyorsa, fazla mesai saati için 30 TL alacaktır.
Fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan sürelerden hesaplanırken, günlük 11 saati aşan çalışmalarda da ek ücret ödemesi yapılır. Bu kurallar, sadece işçi ile işveren arasındaki sözleşmeye değil, aynı zamanda yasada belirtilen düzenlemelere de dayanır.
Fazla Çalışma Ücretini İspatlamak
Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi, bu iddiayı ispatlamakla yükümlüdür. İspat, yazılı belgelerle yapılabileceği gibi, yazılı belge bulunmayan durumlarda tanık beyanlarıyla da yapılabilir. İmzalı bordrolar, işçinin fazla mesai yaptığını gösteren önemli delillerdir. Ancak, bordro sahteliği iddia edilirse, bu durum farklı delillerle ispat edilmelidir.
Bununla birlikte, işverenin bankadan yapılan ödemelerde fazla mesai ücreti olduğu belirtilmemişse, işçi yine yazılı delillerle fazla mesai alacağını ispatlamak zorundadır.
Fazla Çalışma Ücretinin Serbest Zamanla Ödenmesi
Fazla çalışma süresi, işçi tarafından zamlı ücret yerine serbest zamanla da ödenebilir. İşçi, fazla çalıştığı her saat karşılığında belirli bir süre serbest zaman kullanma hakkına sahiptir. Bu süre, işçi ve işveren arasındaki anlaşmalara bağlı olarak değişebilir, ancak yasal olarak işçi 1 saat fazla çalışma için 1,5 saat serbest zaman talep edebilir.
Fazla çalışma karşılığında verilen serbest zaman, 6 ay içerisinde kullanılmak zorundadır. İşçi bu zamanı çalışma süresi içinde kullanabilir ve ücretinde herhangi bir kesinti yapılmaz.
Fazla Çalışma Süresinin Hesaplanmasında Dikkat Edilmesi Gereken Durumlar
Fazla çalışma hesaplamalarında, işçinin çalışma süresi sadece işyerinde geçirdiği süreyi kapsamaz. Ayrıca, işçilerin yolda geçen süreleri, işyerine giriş-çıkış saatlerini ve hatta işyerinde boşta geçirdikleri süreleri de hesaba katmak gerekir. İş Kanunu’na göre, bu tür süreler çalışma süresi olarak kabul edilir.
İş Kanunu’nun 66. maddesi, belirli çalışma alanları için ekstra düzenlemeler getirir. Örneğin, yeraltı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süreleri farklı şekilde belirlenir. Ayrıca, sağlık durumu nedeniyle belirli işlerde fazla mesai yapılamaz.
Fazla Çalışma Ücretinin Ödenmemesi Durumunda İşçinin Hakları
İş Kanunu’na göre, fazla mesai ücreti ödenmeyen işçi, ücreti ödenmediği tarihten itibaren 20 gün içinde iş görme yükümlülüğünü yerine getirmeme hakkına sahiptir. İşverenin fazla çalışma ücretini ödememesi durumunda, işçi haklı fesih hakkını kullanabilir.
Fazla çalışma ücreti ödenmeyen işçi, kanun gereği, iş sözleşmesini derhal feshetme hakkına sahip olur. Bu durum, işçiye haklı fesih hakkı tanır ve işçi bu hakkını kullanarak işten ayrılabilir.
Fazla Çalışma Ücreti Alacağı İçin Zamanaşımı Süresi
Fazla çalışma ücreti, bir ücret alacağı olduğu için, bu alacak 5 yıllık bir zamanaşımına tabidir. Yani, işçi fazla mesai ücreti talep etmek için, ücretin ödenmesi gerektiği tarihten itibaren 5 yıl içinde başvurmalıdır. Bu sürenin sonunda, işçinin fazla mesai ücreti talep etme hakkı sona erer.
Zamanaşımı süresi, her bir fazla çalışma için ayrı ayrı hesaplanır. Dolayısıyla, iş sözleşmesinin devam etmesi, zamanaşımı süresinin başlamasına engel teşkil etmez.
Fazla Mesai Ücreti İçin Yetkili Mahkeme
Fazla mesai ücreti talepleri, işçilik alacakları kapsamında değerlendirildiği için, bu tür davalarda görevli mahkeme İş Mahkemeleri’dir. İşçi, fazla mesai ücreti alacağı için dava açmak istediğinde, öncelikle arabuluculuk sürecinden geçmek zorundadır. Ardından, dava açılırken arabuluculuk sürecinin son tutanağı da dava dilekçesine eklenmelidir.
Davada yetkili mahkeme, işyerinin bulunduğu yer mahkemesi veya işçinin ikametgahının bulunduğu yer mahkemesidir.
Fazla Çalışma Ücreti Ödenmeyen Meslekler
Bazı meslek gruplarında fazla mesai ücreti ödenmeyebilir. Örneğin, tıbbi mümessiller ve üst düzey yöneticiler, çalışma saatlerini genellikle kendileri belirlerler. Bu durum, fazla mesai uygulamasını geçersiz kılabilir.
Ayrıca, bazı işlerde, örneğin şoförlerde, çalışma süresi sınırlıdır ve fazla mesai uygulaması genellikle yapılmaz. Örneğin, tır şoförleri bir günde 9 saati aşan süreyle çalıştırılamaz.
Sonuç
Fazla çalışma ve mesai ücretleri, İş Kanunu’na göre belirlenen ve işçi ile işveren arasındaki ilişkiyi düzenleyen önemli bir konudur. İşçilerin hakları korunmuş olsa da, fazla mesai taleplerinin doğru şekilde ispat edilmesi ve hesaplanması büyük önem taşır. Hem işçi hem de işveren, fazla mesai kurallarına uygun hareket etmeli ve yasal düzenlemelere dikkat etmelidir.
