Ceza hukukunun temel amacı, maddi gerçeği ortaya çıkararak adaleti sağlamak ve toplumsal düzeni korumaktır. Ancak bu süreçte, bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin de güvence altına alınması esastır. İşte bu noktada, uluslararası ceza hukukunun ve evrensel hukukun önemli ilkelerinden biri olan “non bis in idem” ilkesi devreye girer. Bu ilke, aynı fiilden dolayı aynı kişi hakkında birden fazla yargılama yapılmasını ve ceza verilmesini engeller.
Non Bis In Idem İlkesinin Anlamı ve Önemi
Latince kökenli bir terim olan “non bis in idem”, kelime anlamı olarak “aynı şey için iki kez olmaz” anlamına gelir. Bu ilke, bir kişinin aynı suç isnadıyla birden fazla kez yargılanmasını ve cezalandırılmasını yasaklar. Bu yasağın temelinde, bireylerin hukuki güvenliklerinin sağlanması, keyfi uygulamaların önüne geçilmesi ve adil yargılanma hakkının korunması yatar.
Non bis in idem ilkesi, sadece ulusal hukuk sistemlerinde değil, aynı zamanda uluslararası hukukta da kabul görmüş bir ilkedir. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin (İHAS) 7 numaralı Ek Protokolü’nün 4. maddesi, bu ilkeyi açıkça düzenler: “Hiç kimse bir devletin ceza yargılaması usulüne ve yasaya uygun olarak kesin bir hükümle mahkûm edildiği ya da beraat ettiği bir suçtan dolayı aynı devletin yargısal yetkisi altındaki yargılama usulleri çerçevesinde yeniden yargılanamaz veya mahkûm edilemez.”
Bu ilke, bireyleri devletin cezalandırma yetkisinin keyfi ve sınırsız kullanımına karşı korur. Aksi takdirde, bir kişi aynı suçlama ile sürekli olarak yargılanma ve cezalandırılma tehdidi altında yaşayabilir, bu da hukuki belirsizlik ve güvensizlik yaratır. Non bis in idem ilkesi, Demokles’in kılıcı gibi sürekli bir ceza tehdidinin birey üzerinde asılı durmasının önüne geçer.
Türk Hukukunda Davanın Reddi Kararı
Türk hukukunda non bis in idem ilkesinin yansıması, Ceza Muhakemesi Kanunu’nun (CMK) 223/7. maddesinde yer alan “davanın reddi” kararıdır. Bu maddeye göre, “Aynı fiil nedeniyle, aynı sanık için önceden verilmiş bir hüküm veya açılmış bir dava varsa davanın reddine karar verilir.”
Davanın reddi kararı, ceza muhakemesinin “olmazsa olmaz” şartlarından birinin eksikliği durumunda verilir. Bu şart, aynı fiilden dolayı aynı kişi hakkında daha önce verilmiş bir kesin hüküm veya açılmış bir dava bulunmamasıdır. Bu kararla, mükerrer yargılamanın önüne geçilerek non bis in idem ilkesi hayata geçirilir.
Davanın Reddi Kararının Şartları
Davanın reddi kararının verilebilmesi için şu şartların birlikte gerçekleşmesi gerekir:
-
Aynı Fiil: Yargılamaya konu olan fiilin, daha önce hakkında hüküm verilmiş veya dava açılmış olan fiille aynı olması gerekir. “Aynı fiil” kavramı, sanığın aynı zaman dilimi içinde ve aynı nitelikteki eylemlerini ifade eder. Örneğin, bir kişinin bir eve girerek hırsızlık yapması tek bir fiildir. Ancak, hırsızlık sırasında ev sahibine şiddet uygulaması veya hakaret etmesi ayrı fiiller olarak değerlendirilir. Aynı fiil kavramı sadece bir kere işlenmiş fiili değil devam eden fiileri de kapsar. Örneğin failin hırsızlık eylemi esnasında eve girip eşyaları dışarı çıkarması, tekrar girip başka eşyaları dışarı çıkarması devam eden bir eylem olarak tek fiil sayılacaktır.
-
Aynı Sanık: Davanın taraflarının, yani sanığın, daha önceki dava veya hükümdeki sanıkla aynı kişi olması gerekir. İsim benzerliği tek başına yeterli değildir; kimlik bilgilerinin de uyuşması gerekir.
-
Kesin Hüküm veya Açılmış Dava: Aynı fiil ve aynı sanık hakkında daha önce verilmiş kesinleşmiş bir hüküm (mahkûmiyet, beraat, ceza verilmesine yer olmadığı vb.) veya açılmış ve derdest olan (devam eden) bir dava bulunmalıdır.
Davanın Reddi Kararının Hukuki Niteliği
Davanın reddi kararı, davanın esasını çözen bir karardır. Mahkeme, bu kararla birlikte dosyadan elini çeker ve yargılamayı sonlandırır. Bu karar, bir hüküm çeşidi olarak kabul edilir ve istinaf veya temyiz kanun yoluna tabidir.
Zincirleme Suçlar ve Davanın Reddi
Zincirleme suçlar (müteselsil suçlar), aynı suç işleme kararıyla birden fazla kez aynı suçun işlenmesi durumunu ifade eder. Bu durumda, non bis in idem ilkesi uygulanmaz ve davanın reddi kararı verilmez. Bunun yerine, davaların birleştirilmesi yoluna gidilir. Örneğin, bir kişinin farklı zamanlarda aynı marketten hırsızlık yapması zincirleme suç oluşturur.
Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Uygulamada, davanın reddi kararı verilirken bazı sorunlarla karşılaşılabilmektedir. Özellikle “aynı fiil” kavramının yorumlanmasında farklılıklar ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle, mahkemelerin bu kavramı somut olayın özelliklerine göre dikkatlice değerlendirmesi önemlidir.
Ayrıca, aynı fiilden dolayı birden fazla dava açılması durumunda, mahkemelerin dosyaları birleştirme yoluna gitmesi de uygulamada görülen bir durumdur. Ancak, bu durumun non bis in idem ilkesine aykırı olduğu ve davanın reddi kararı verilmesi gerektiği unutulmamalıdır.
Davanın Reddi Kararında Yargılama Giderleri ve Vekalet Ücreti
Mükerrer dava, sanığın veya mağdurun kusuruyla değil, soruşturma makamlarının inisiyatifiyle açılmışsa, yargılama giderleri hazine üzerinde bırakılır. Sanığa veya katılana yargılama gideri yüklenemez.
Vekalet ücreti konusunda ise, davanın reddi kararı mahkemenin dosyadan elini çektiği bir karar olsa da, daha önce kesin hükümle birlikte vekalet ücretine hükmedilmişse veya açılmış bir dava nedeniyle ret kararı veriliyorsa, ikinci davada vekalet ücretine hükmedilmez. Aksi takdirde, taraflara aynı olaydan dolayı iki kez vekalet ücreti yüklenmiş olur.
Sonuç
Non bis in idem ilkesi, ceza hukukunun temel taşlarından biridir ve adil yargılanma hakkının güvencesidir. Türk hukukunda bu ilke, CMK’nın 223/7. maddesindeki davanın reddi kararıyla somutlaşmıştır. Bu kararın doğru bir şekilde uygulanması, mükerrer yargılamaların önüne geçerek bireylerin hukuki güvenliğini sağlar ve adaletin tecellisine katkıda bulunur. Bu ilkenin Anayasa’da açıkça yer almaması bir eksiklik olsa da, uluslararası sözleşmeler ve CMK’daki düzenleme ile bu eksiklik kısmen giderilmiştir. Hukukun üstünlüğünü korumak için, davanın reddi kararının şartlarının dikkatlice değerlendirilmesi ve uygulamanın bu ilkeye uygun şekilde yürütülmesi büyük önem taşımaktadır.
Benzer Yazılar:
